ภาชนะจากวัสดุธรรมชาติห่อ-พับเสน่ห์'งานใบตอง

Abstract

วิถีชีวิตไทยผูกพันใกล้ชิดกับธรรมชาติมาแต่ครั้งอดีต วัสดุธรรมชาติที่มีอยู่ในท้องถิ่นแต่ละภูมิภาค สามารถนำมาประดิษฐ์สร้างสรรค์ สร้างผลงานถ่ายทอดเอกลักษณ์อย่างโดดเด่น... หีบห่อ ภาชนะจากวัสดุธรรมชาติ โดยเฉพาะ "ใบตอง" นอกจากแง่มุมการใช้งาน ภาชนะจากใบตองยังมากด้วยองค์ความรู้ ทั้งในด้านการประดิษฐ์ งานฝีมือ และอีกมิติสำคัญ เป็นวัสดุธรรมชาติที่ย่อยสลายง่าย เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม อาจารย์จักรพันธ์ รูปงาม สาขาคหกรรมศาสตร์ศึกษา คณะเทคโนโลยีคหกรรมศาสตร์ มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลกรุงเทพ (พระนครใต้) ให้ความรู้ พาสัมผัสเทคนิคการห่อ การพับ สร้าง สรรค์ภาชนะจากใบตองว่า การนำใบตองมาห่อขนม ใส่อาหาร ต่าง ๆ นำมาใช้ในชีวิตประจำวัน ใช้ในงานพิธีตามประเพณีไทย วันสำคัญทางศาสนา หรือนำมาใช้จัดเลี้ยงต้อนรับบุคคลสำคัญ ฯลฯ ซึ่งการประดิษฐ์ นำใบตองมาใช้มีมายาวนาน "งานใบตอง มีมาแต่สมัยใดไม่อาจทราบได้ จากหลักฐานที่ปรากฏในพระราชนิพนธ์ พระราชพิธีสิบสองเดือน ได้กล่าวถึง พระราชพิธีในเดือนสิบสอง เรื่องการลอยพระประทีป แสดงถึงศิลปะการประดิษฐ์ดอกไม้ ใบไม้ที่มีมาแต่โบราณ ถ่ายทอดวิถีชีวิตไทยที่ผูกพันใกล้ชิดธรรมชาติ สิ่งต่าง ๆ ที่มีอยู่ใกล้บ้าน ใกล้ตัวสามารถนำมาประยุกต์ใช้ในชีวิตประจำวันได้อย่างเหมาะสม อย่างเช่น กล้วย พืชที่มากด้วยคุณประโยชน์ นอกจากนำผล มารับประทาน ปลีกล้วย นำมาประกอบอาหาร ใบตอง ยังนำมาห่อขนม นำมาพับ สร้างสรรค์ภาชนะใส่อาหาร ขนมไทยได้หลายรูปแบบ ทั้งนำมาประดิษฐ์เป็นชิ้นงานที่มีความละเอียด วิจิตร อย่างเช่น กระทงลอย บายศรี พานพุ่มขันหมาก เครื่องแขวน เป็นส่วนประกอบของงานดอกไม้สด ต่าง ๆ ถ่ายทอดเอกลักษณ์งานใบตองที่งดงาม ประณีต" งานใบตอง ให้ทั้งความสวยงามและมากด้วยองค์ความรู้งานประดิษฐ์ ภาชนะหีบห่อจากใบตองที่นำมาใช้กับอาหารมีหลายรูปแบบ ทั้งความเรียบง่าย ไม่ซับซ้อน หรือนำการถัก การสาน ฯลฯ สร้างเป็นภาชนะชิ้นใหญ่ ๆ ที่วิจิตรยิ่งขึ้น ก็สามารถทำได้ ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับวัตถุประสงค์การใช้งาน โดยจะใส่ของแห้ง ใส่อาหารที่มีน้ำอยู่บ้างก็ได้ ทั้งนี้ ใบตองมีคุณสมบัติกันน้ำ แต่อย่างไรก็ตาม ขั้นตอนการพับจะต้องสมบูรณ์ พิถีพิถัน ใบตองต้องไม่มีรอยแตก อาจารย์จักรพันธ์ เล่าอีกว่า รูปทรงหีบห่อใส่ขนมไทย ใส่อาหารอาจไม่ได้แบ่งไว้ชัดเจน ภาชนะใบตองที่ใช้ในชีวิตประจำวัน ได้แก่ การห่อขนมและอาหาร, กระทงใส่ขนมและอาหาร ซึ่งการห่อและการทำกระทงมีหลายรูปแบบ, ซองกรวยใส่ดอกไม้อย่างเช่น ซองพลู กรวยดอกไม้ รวมทั้ง ภาชนะใบตองที่ใช้ในโอกาสพิเศษ อย่างเช่น จานใบตอง ซึ่งก็มีหลายรูปแบบ อย่างเช่น จานกลีบกุหลาบ กลีบเล็บครุฑ, ชามใบตอง อย่างเช่น ชามกลีบการเวก ฯลฯ, กระทงใบตอง เช่น กระทงกลีบคอม้าแต่งกลีบบานชื่น, กระเช้าใบตอง อย่างเช่น กระเช้าใบตองแต่งกลีบเล็บมือนาง, ผอบใบตอง พาน แจกัน และรูปทรงอื่น ๆ "ใบตอง เป็นวัสดุธรรมชาติสัมผัสอาหารได้โดยตรง หากนำมาทำเป็น "ถ้วย" เป็น "กระทงใส่อาหาร" ก่อนจะนำใบตองมาประดิษฐ์เป็นภาชนะ หลังจากทำความสะอาดใบตองแล้วจะต้องผึ่งให้แห้งเหี่ยวลงเล็กน้อย เวลาพับช่วงตอนพับหักมุมต้องไม่ให้ใบตองแตก หรือมีรอยรั่ว" นอกจากการพับ การห่อ อาจใช้เชือกกล้วยหรือตอกมัดเพิ่มความแน่นหนา หรือทำเป็นสายหิ้วเพื่อจับถือ เคลื่อนย้ายสะดวกขึ้น หีบห่อจากใบตองยังเสริมเสน่ห์ให้กับขนมไทย อย่างเช่น ขนมใส่ไส้ ข้าวต้มมัด ข้าวต้มน้ำวุ้น ถ้าใช้ใบตองอ่อนห่อ ไม่เพียงได้กลิ่นหอมของใบตอง ยังให้สีสันสวย ทั้งนี้ อาจารย์จักรพันธ์ให้ข้อมูลเพิ่ม อีกว่า การนำใบตองจัดทำเป็นภาชนะบรรจุภัณฑ์ต่าง ๆ มักใช้ใบตองจากกล้วยน้ำว้า แต่หากนำมาทำงานประดิษฐ์ จะใช้ใบตองกล้วยตานี ซึ่งมีเส้นใยเหนียว ไม่ขาดง่าย สามารถนำมาเย็บประดิษฐ์ พับ จับจีบ เย็บเรียงต่อกันได้ดี สวยงาม ภาชนะจากใบตองที่ใช้กันในเวลานี้ มีหลายรูปทรง อย่างเช่น กระทงแบบดุนก้น ตรงกลางถ้วยจะพับดุนสูงขึ้นเมื่อใส่สิ่งของไม่ว่าจะเป็น ดอกไม้ พริก มะเขือเทศ ฯลฯ ช่วยให้สิ่งของที่ใส่ในกระทงดูแน่นเต็ม สวยงาม น่ามอง ขณะที่การห่อก็มีหลายรูปแบบ อย่างเช่น ห่อสวม ในรูปแบบนี้จะช่วยรักษาคุณภาพพืชผัก ดอกไม้ ฯลฯ ให้มีความสดชื่น ไม่เหี่ยวเฉาจากที่ต้องตากลมนาน ๆ การห่อลักษณะนี้ทำได้ง่าย ด้วยการตัดเจียนใบตองเป็นทรงรี นำชายทั้งสองด้านประกบกันจากนั้นกลัดด้วยไม้กลัด ทั้งนี้ภาชนะใส่อาหารต้องมีความสะอาด ก่อนใช้จึงต้องเช็ดทำความสะอาด และผึ่งให้ใบตองนุ่ม ห่อทรงเตี้ย การห่อรูปแบบนี้ต้องประคองด้านล่างให้เป็นทรงสี่เหลี่ยม จากนั้นนำชายทั้งสองข้างประกบเข้าหากัน ส่วนรูปแบบ ห่อทรงสูง จะตัดใบตองเป็นทรงรี หัวท้ายเรียว และใช้ใบตองซ้อนกันสองชั้น โดยชั้นนอกจะมีความกว้าง ด้านในจะเล็กลง เมื่อเวลาห่อจะแนบสนิท และสิ่งที่ขาดไม่ได้สำหรับการห่อทรงสูงคือ จะใช้ใบตองช่วงยาว หรือ ใบมะพร้าว นำมาคาดอีกครั้ง เพื่อให้มีความแข็งแรงและสามารถหยิบถือสะดวก นอกจากนี้ยังมี ห่อทรงกรวย วิธีการทำจะม้วนใบตองเป็นทรงกรวย พับปิดด้านล่าง จากนั้นใช้ไม้กลัดกลัดอีกครั้ง ทรงกรวยในลักษณะนี้ช่วยสร้างรูปทรงให้กับขนม นอกจากนี้ยังมี การห่อในรูปแบบอื่น ๆ อย่างเช่น ข้าวต้มน้ำวุ้น จะห่อเป็นทรงสามเหลี่ยม ซึ่งขนมหลายชนิดใช้วิธีการห่อลักษณะนี้ "ข้าวต้มมัด เป็นอีกรูปแบบการห่อที่น่าสนใจ เพราะนอกจากวิธีการห่อ ยังมีเทคนิคการมัด โดยตอกที่นำมาใช้มัด ต้องนำไปแช่น้ำให้นิ่มก่อนมัด เช่นเดียวกับ ใบตอง ต้องผึ่งให้นุ่ม ส่วนขั้นตอนที่ต้องพิถีพิถันเพิ่มขึ้นคือ การพับจับจีบหัวท้าย พับเก็บด้านข้างและด้านบน จากนั้นจึงนำมาประกบกัน โดยถ้าไม่สมบูรณ์ส่วนที่เป็นรอยแตก ข้าวต้มจะทะลุออกมา" จากที่กล่าว ภาชนะรูปแบบ กระทง มีหลายลักษณะอย่างเช่น กระทงมุมเดียว กระทงสองมุมดุนก้น กระทงสองมุมท้องแบนโดยรูปแบบนี้ที่คุ้นตานำมาใช้ใส่ขนมครก นอกจากนี้ยังมี กระทงสี่มุม กระทงสามมุม กระทงหกมุม ฯลฯ โดยทุกรูปแบบขึ้นอยู่กับการใช้งาน แต่ส่วนใหญ่ทำขึ้นเพื่อใช้ใส่สิ่งของง่าย ๆ และนอกจากใบตอง ยังมีวัสดุธรรมชาติอีกไม่น้อยที่มีความเหมาะสม นำมาทำเป็นภาชนะ หีบห่อได้ดีเช่นเดียวกัน อย่างเช่น ใบจาก ใบบัว ใบเตย ใบไผ่ หรือแม้แต่ ใบตองแห้ง ก็นิยมนำมาใช้อาจารย์จักรพันธ์ ทิ้งท้ายอีกว่า การห่อ การพับ สร้างสรรค์ภาชนะในลักษณะต่าง ๆ แม้จะยังคงมีใช้ แต่เป็นที่น่าเสียดายบางอย่างถูกปรับเปลี่ยนไปจากเดิมที่เคยใช้ภาชนะใบตอง อย่างไรก็ตามในด้านการเรียน งานใบตอง ถือเป็นพื้นฐานสำคัญก่อนการเริ่มต้นประดิษฐ์ผลงาน หรือก้าวสู่รูปแบบที่ละเอียด ซับซ้อนขึ้น ซึ่งต้องหมั่นเรียนรู้ และฝึกฝน ทั้งนี้งานใบตองมากด้วยองค์ความรู้ ไม่เพียงในด้านการประดิษฐ์ ถ่ายทอดฝีมือไทยที่มีเอกลักษณ์ มนต์เสน่ห์ แต่ยังสื่อถึงคุณค่า วัสดุใกล้ตัวที่มีอยู่ในท้องถิ่น นำมา สร้างประโยชน์ เพิ่มมูลค่า เป็น "หีบห่อ" "ภาชนะวัสดุธรรมชาติ" ย่อยสลายง่าย มีความสำคัญต่อธรรมชาติ สิ่งแวดล้อม.

"มากองค์ความรู้ความสวยงาม"

บรรยายใต้ภาพ อ.จักรพันธ์ รูปงาม กระทงเรียบง่ายใส่พืชผัก หลากหลายรูปแบบการห่อ แจกันจากใบตองและกระเช้าใบตอง ประดิษฐ์เป็นซองกรวยใส่ดอกไม้